Bursztyn w archeologii

Bursztyn stanowi pierwszy w historii kamień ozdobny wykorzystywany na skalę masową. Znany był między innymi starożytnym Grekom, Rzymianom, czy Egipcjanom. Dotarł nawet na Półwysep Arabski i do cywilizacji Dalekiego Wschodu. Od początku towarzyszył także kulturom zamieszkałym na terenach nadbałtyckich, przez co jest silnie osadzony w europejskiej, a przede wszystkim polskiej tradycji jubilerskiej. (Broszura Bursztyn Bałtycki [1]; Grążawska, Kowalski, Sukiennicka, 2011).

Bursztyn poprzez swoją barwę, zapach oraz niezwykłe właściwości zdrowotne przykuwał uwagę już w czasach mezolitu (8000 – 4800 p.n.e). W kolejnych stuleciach zyskiwał na popularności stając się obiektem zainteresowania artystów, miłośników biżuterii oraz handlarzy starożytnego świata. Lapidarnie postaram się zatem przedstawić jego rolę w poszczególnych kulturach.

W kulturze greckiej zastosowanie bursztynu dotyka początków archeologii egejskiej i kultury mykeńskiej. H.Schliemann w 1874 r. badając historię i kulturę tego obszaru odnalazł w grobowcach ponad tysiąc bursztynowych artefaktów (Beck,Southard,Adams, 1972; Czebreszuk,2013). Badanie spektrometrią widmową w podczerwieni metodą K.W.Becka (Beck,Wilbur,Meret, 1964; Czebreszuk,2013; Koziorowska,1984) pozwoliło ustalić, że odnalezione w starożytnych artefaktach elementy bursztynowe należą do odmiany bursztynu bałtyckiego. Dziś z tego obszaru znanych jest ponad 3,5 tysiąca zabytków z elementami bursztynu, a pochodzą one z czasów 1700-1000 p.n.e. Przede wszystkim dotyczą one sztuki związanej z religią, a ściślej z kultem zmarłych, a więc sztuką sepulkralną (Czebreszuk,2013). O dużym znaczeniu tej kopaliny w starogreckiej kulturze może świadczyć mnogość jej form. W znaleziskach odnajdziemy zarówno bursztyny o formie kulistej, ale i spłaszczonej, bursztyny w kształcie soczewkowatym, beczułkowym oraz cylindrycznym. 

Ich kształt i forma zmieniała się wraz z upływającym czasem i zmieniającą się modą. Mamy zatem ozdoby charakterystyczne dla czasów 1700-1400 p.n.e, jak i te z czasów ok. 1000 p.n.e. (Czebreszuk,2013).

Natomiast bursztyn na Półwyspie Apenińskim był znany już Etruskom, a więc kilka wieków przed naszą erą (Broszura Bursztyn Bałtycki [1]). Wzrost jego znaczenia oraz rozwój handlu doprowadziły do powstania szlaku handlowego mającego swój początek w nadadriatyckiej Akwilei, a kończącego się nad Morzem Bałtyckim, zwanego szlakiem bursztynowym. W tamtym czasie był on oznaką siły i wielkości Imperium Rzymskiego, jednocześnie mógł sprzyjać rozwojowi kultury na ziemiach polskich. Nasi przodkowie mieli możliwość przebywania z przybyszami z antycznego Rzymu, zapoznania się z ich kulturą, jak i produktami m.in. naczyniami, spinkami, czy znaną ceramiką „terra sigillata” (De Navarro,1925; Wielowiejski,1983). Nie dziwi zatem pojawianie się bursztynu w twórczości znanych historyków i pisarzy starożytnego Rzymu. O bursztynie pisze chociażby Pliniusz Starszy w „Historii Naturalnej” opisując „Wyprawę rzymskiego ekwity po bursztyn” (Kolendo,1970).

Na terenach nadbałtyckich bursztyn pojawiał się w czasach neolitu (dokładniej między V a II jej tysiącleciem p.n.e.). Z tego okresu najczęstszymi znaleziskami są koliste i owalne zawieszki, rurkowate i cylindryczne paciorki, wisiory, a także guzkowate bryły z otworem w kształcie litery V. Popularne były także amulety w formie krążków z dziurką w środku. Wraz z biegiem czasu rosło zaciekawienie bursztynem. W epoce brązu zaczęto łączyć kopalinę ze szklanymi i brązowymi elementami, rozwijała się sztuka bursztynnicza. (Grążawska, Kowalski, Sukiennicka, 2011). W pierwszych wiekach naszej ery tereny nadbałtyckie stanowiły element szlaku bursztynowego. Interesującym jest, że Polska stanowiła kraj tranzytowy dla bursztynu nie tylko na zachód i południe Europy, ale i w kolejnych latach znaczącą siłę w popularyzacji kopaliny na Wschodzie. Chociażby z Polski przez Kijów czy Lwów bursztyn docierał do Turcji i Persji (Daszkiewicz, 1980). Pod koniec XIX w. i na początku XX w. na terenach dzisiejszej Polski odnajdowano ukryte skarby z bursztynami i rzymskimi denarami (monetami), co potwierdza znaczenie bursztynu w starożytnym świecie oraz w polskiej tradycji (Wielowiejski,1998).

Z ciekawostek archeologicznych warto nadmienić, że to w Polsce dokonano największego archeologicznego odkrycia bursztynu. Na terenach dzisiejszego Wrocławia odnaleziono tzw. „bursztynowy depozyt z Partynic”. Jego historia sięga I w p.n.e, a wielkość znaleziska to złoża o wadze do prawie 1800 kg (Niedźwiedzki,2014).

Dokonania archeologów mogą świadczyć o znaczeniu bursztynu w tradycji i historii archeologicznej. To przez polskie ziemie przechodziły najważniejsze szlaki handlowe tej kopaliny. Wiadomo, że ten niezwykły kamień fascynował ludzi od pradziejów, a co najważniejsze do dziś cieszy się nieustającym zainteresowaniem.

Wykorzystana literatura:

1. Beck C.W., Wilbur E., Meret S. (1964). Infrared spectra and the origin of amber, Nature 201, s. 256-257.
2. Beck, C.W., Southard G.C., Adams A.B. (1972). Analysis and provenience of Minoan and Mycenaean amber, IV Mycenae. Greek, Roman and Byzantine Studies 13,s.359-385.
3. Czebreszuk. J. (2013). Aktywność pracowni archeologii śródziemnomorskiej epoki brązu w badaniach nad strefą egejską ze szczególnym uwzględnieniem zagadnienia bursztynu w kulturze mykeńskiej. Folia praehistorica posnaniensia, T. XVIII, s.61-71.
4. Daszkiewicz J. R. (1980). Z historii południowo-wschodniego szlaku bursztynowego (XIV - XVII w.) Slavia Antiqua, t. XXV II, s.253-275.
5. De Navarro J.M. (1925). Prehistoric Routes between Northern Europe and Italy Defined by the Amber Trade, The Geographical Journal, Vol. 66, No. 6, s. 481–503.
6. Grążawska J., Kowalski K., Sukiennicka I.(red.) (2011). Bursztyn złoto Bałtyku. Wystawa ze zbiorów z Muzeum Bursztynu w Gdańsku, Szczecin, Gdańsk: Muzeum Narodowe w Szczecinie & Muzeum Bursztynu w Gdańsku
7. Kolendo J. (1970). Wyprawa ekwity nad Bałtyk w okresie panowania cesarza Nerona. Sprawozdania z Prac Naukowych Wydziału I PAN.
8. Koziorowska L. (1984). Badania nieorganicznego składu chemicznego bursztynu. Archeologia Polski, t. XXIX: 1984, z. 2, s. 207-236.
9. Niedźwiedzki R. (2014). Gigantyczny bursztynowy „skarb” partynicki z Wrocławia. W: Kosmowska-Ceranowicz B., Gierłowski W., Sontag E. (red.), Mat. XXI Seminarium: „Bursztyn. Gemmologia - Muzealnictwo - Archeologia”. Gdańsk – Warszawa, s. 23-26.
10. Wielowiejski, J. (1983). Znaczenie szlaku bursztynowego dla kulturowego rozwoju dorzecza górnej Odry we wczesnym okresie wpływów rzymskich. Przegląd Archeologiczny, vol. 1983, s.175-178.
11. Wielowiejski P. (1998). Skarby i pojedyncze znaleziska monet rzymskich
    z bursztynem w kulturze przeworskiej. Światowit 41/Fasc. B, s.407-413.